چکیده:
ذوالفقار کرمانی تحصیل کردۀ مدرسۀ دارالفنون و از مهندسان روزگار ناصرالدینشاه بود که نقشههای متعددی از
نقاط مختلف ایران تهیه کرده است. از میان آثار او سه نقشۀ تهران (به عنوان دستیار کرشیشخان) و رشت و
سیستان و دو کتاب جغرافیای نیمروز و عرض و طول بلاد ایران در دست است. یکی از آثار ذوالفقار کرمانی نقشة
سیستان است. او نقشة سیستان را در فاصلة سالهای ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۰ ق در مدت یک سال و سه ماه ترسیم کرد.
سبب ترسیم نقشه اختلافاتی بود که بر سر تعیین مرز سیستان با افغانستان پیش آمده بود و ناصرالدینشاه ذوالفقار
کرمانی را مامور کرد تا نقشهای از سیستان و مرز آن تهیه کند. ذوالفقار کرمانی در هنگام سفر برای تهیة نقشة
سیستان کتابی نوشت به نام جغرافیای نیمروز که روزنامة سفرش به سیستان بود و حاوی اطلاعاتی در تکمیل
توضیحات نقشه. بررسی نقشۀ سیستان او در لایههای مختلف اطلاعاتی به دست محققان میدهد: نخست دربارة
تعیین مرز سیستان و ایران با افغانستان و مسائل سیاسی آن و پس از آن اطلاعاتی دربارة تاریخ و جغرافیایی
سیستان. در کنار اینها نقشه حاوی اطلاعات فراوانی است برای مطالعات تاریخ معماری. اطلاعات نقشه را میتوان
چنین دستهبندی کرد: راههای ناحیۀ سیستان؛ شهرها و قلعهها و تهها و برجها و بندها و بقعهها؛ اطلاعاتی دربارة
برخی اعلام و توضیحاتی در وجه تسمیة آنها؛ مکانیابی برخی بناهای تاریخی؛ تفکیک بناهای آباد و ویران؛ نکاتی
دربارة وضعیت بناها و استحکام آنها؛ توضیحاتی دربارة گذشتة برخی بناها و کارکرد آنها؛ و تصورات مردم دربارة
برخی بناها و انتساب آنها به داستانها و اسطورهها. توضیحات او در کتاب جغرافیای نیمروز مکمل اطلاعات نقشه است.