چکیده:
تأثیر تقابل سلاطین سلجوقی و خلفای بغداد (با حمایت از تأسیس مدارس حنفی و حنبلی) بر افول نظامیه بغداد
جمیله یوسفی[1]
حسینعلی بیات[2]
چکیده
گسترش زنجیرهوار نظامیهها در قلمرو سلجوقی، با تأکید بر آموزههای مذهب شافعی و کلام اشعری و اصرار بر تربیت کادر اجرایی، این سلسله مدارس را در تاریخ میانۀ ایران متمایز کرده است. نظامیۀ بغداد که به منظور تأثیر در امور سیاسی و مذهبی تأسیس شده بود، اهدافی چون کسب مشروعیت برای سلجوقیان و محدود ساختن فعالیت مخالفانی چون حنبلیان را که عامۀ جمعیت بغداد را تشکیل میدادند، دنبال میکرد، اما در آغاز امر بر مناقشات مذهبی دامن زد و در ادامه، موقعیت این نظامیه با اقدام کنشگران سیاسی چون سلاطین سلجوقی و امیران نظامی با تأسیس مدارسی برای برجسته کردن مذهب حنفی و طرد شافعیان و اشعریان و از طرفی اقدام خلیفه در جذب یا طرد مدرسان، ایجاد تنگناهای مالی برای مخالفان و حمایت از جریان مدرسهسازی حنبلیان، دچار چالش جدی شد و افول آن تا جایی پیش رفت که حرکت ناگزیر برخی مدرسان را به سوی غرب قلمرو سلجوقیان در پی داشت. نگارندگان این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی روند شکلگیری و عوامل سیاسی و اقتصادی مؤثر بر افول مدرسۀ نظامیه بغداد را مورد بررسی قرار دادهاند.
واژههای کلیدی: نظامیۀ بغداد، مدارس حنفی و حنبلی، سلاطین سلجوقی، خلفای بغداد
[1]. دکترای تاریخ دانشگاه الزهراء yousefi109050@gmail.com
.[2]استادیار گروه ادبیات فارسی دانشگاه آیتالله بروجردی bayat_149@yahoo.com
Abstract
The expansion of the military chain in the Seljuk territory, with emphasis on the teachings of the Shafi'i religion and the Ash'arite theology and the insistence on training the executive staff, has distinguished this series of schools in the middle history of Iran. The Baghdad military, set up to influence political and religious affairs, pursued goals such as gaining legitimacy for the Seljuks and restricting the activities of dissidents such as the Hanbalis, who made up the general population of Baghdad, but initially fueled religious strife. Furthermore, the position of this militia with the action of political activists such as Seljuk sultans and military princes by establishing schools to highlight the Hanafi religion and expel the Shafi'is and Ash'arites and on the other hand the caliph's action in attracting or rejecting teachers, creating financial bottlenecks for the opposition and supporting the school process. The Hanbalis faced a serious challenge and its decline went so far that some teachers had to move west to the Seljuk realm. The authors of this study have studied the formation process and political and economic factors affecting the decline of the Baghdad Military School with a descriptive-analytical method.
خلاصه ماشینی:
نظامیه ی بغداد که به منظور تـأثیر در امـور سیاسی و مذهبی تأسیس شده بود، اهدافی چون کسب مشروعیت برای سلجوقیان و محدود ساختن فعالیت مخالفانی چون حنبلیان را که عامـه ی جمعیـت بغـداد را تشکیل می دادند، دنبال میکرد، اما در آغاز امر بر مناقشات مذهبی دامـن زد و در ادامه ، موقعیت این نظامیه با اقدام کنشگران سیاسـی چـون سـلاطین سـلجوقی و امیران نظامی با تأسیس مدارسی برای برجسته کردن مذهب حنفی و طرد شافعیان و اشعریان و از طرفی اقدام خلیفه در جذب یا طرد مدرسان ، ایجاد تنگناهای مالی برای مخالفان و حمایت از جریان مدرسه سازی حنبلیان ، به چالش جـدی دچـار شد و افول آن تا جایی پیش رفت که حرکت ناگزیر برخی مدرسـان را بـه سـوی غرب قلمرو سلجوقیان در پی داشت .
خواجه ، تولیت مدرسه را با شروطی به خود و فرزندانش اختصاص داده بود (ابن جبیر، بی تا: ٢١٥-١٦) و با وقف این امکانات برای شافعیان ، متولیان ، مدرسان ، وعاظ و مـدیران شافعی را تقویت کرد (ابن جوزی ،١٤١٢: ٤٨٢/٩)، بنابراین موجبات نارضایتی و نـاراحتی گروه های مذهبی به ویژه حنبلیان را که غالب جمعیت بغداد بودند و واکـنش تنـد علمـای حنابله و موضع گیری آنان را برمی انگیخت ، چرا که نمی توانستند از امکانات رفاهی و مالی دولتی ـ مگر به شرط شافعی بودن یا شافعی شدن ـ بهره مند شوند.
Al-Montaẓam Fī Tarīḵ-e Omam va al-Molūk, Researched by Moḥammad ʻAbdul Qadīr and Moṣṭafā ʻAṭā, Beirut: Dār al- Kotob al-ʻElmīya.
Ebn Waṣl ǰamaluddīn Mafraǰ Al-Karrūb, Translated by Parvīz Atābakī(1369) Tehrān:ʻElmī Farhangī Esnāwī, ʻAbdul Rahīm (1390/1970 AD), Ṭabaqāt al-Šāfeʻīya, Vol. 1, Researched by ʻbdolāll ǰabūrī, Baqdad: Maṭbaʻ al-Iršād.