چکیده:
پژوهش حاضر، فهم دریا در تصور جغرافی دانان مسلمان را تا سده هشتم هجری قمری بررسی میکند. به همین منظور، به مطالعه پدیدههای دریایی مانند جزرومد، جزیره، ترسگاه و معادن دریایی در متون جغرافیایی اسلامی میپردازد. همچنین مفاهیم مرتبط با دریا (البحر) مانند دریاچه (بحیره) و خلیج و تفاوت آنها را با تعاریف کنونی، واکاوی میکند. هدف از این بررسی، مشخص کردن موضوعهای مرتبط با دریا همانند تقسیم بندی و شیوه نام گذاری دریاها از منظر جغرافی دانان مسلمان است. درباره دریاها، جزیرهها و دریانوردی در قرون میانه اسلامی، تاکنون تحقیقات متعددی انجام شده و وجوه مختلف دریا در تاریخ اسلام، مورد بررسی قرار گرفته، اما درباره تصور مسلمانان از دریاهای جهان، تحقیق درخوری صورت نگرفته است. آنچه این پژوهش را از دیگر پژوهشها متمایز میکند، شناخت تصور و دیدگاه جغرافی دانان به دریا و موضوعهای مرتبط با آن، از منظر منابع جغرافیایی است. بررسی متون جغرافیایی نشان داد که تعریف خلیج و دریا نزد جغرافی دانان مسلمان قرون میانه، با تعاریف کنونی این مفاهیم تفاوت دارد. جغرافی دانان، تعداد دریاهای جهان را بر اساس آیههای قرآن و متاثر از علوم و تمدن یونانی، متفاوت ذکر کردهاند. همچنین در متون جغرافیایی، اسامی متعددی برای دریایی واحد به کار رفته است.
This research studies the understanding of the sea in the imagination of Muslim geographers up to the eighth century AH. To this end, it reviews marine phenomena including tides, islands, terraces, and marine mines in the Islamic geographical texts. It also explores concepts related to the sea (such as the lake) and the bay - and their differences from current definitions. The purpose of this study is to recognize issues related to the sea - such as the division and naming of seas - from the perspective of Muslim geographers. Numerous researches have been done on the seas, islands, and navigation in the Islamic Middle Ages but no proper research has been done on the Muslims' perception of the world's seas. What distinguishes this study from other research is the knowledge of geographers' perceptions and views of the sea and related issues from the perspective of geographical sources. A study of geographical texts shows that the definition of bay and sea by medieval Muslim geographers differed from current definitions of these concepts. Geographers have mentioned the number of seas in the world differently based on verses from the Qur'an and influenced by Greek science and civilization. Also in geographical texts, several names have been used for a single sea.
خلاصه ماشینی:
درياها در متون جغرافيايي اسلامي دريا يکي از موضوعاتي است که جغرافي دانان در جاي جاي کتاب خود اعم از مقدمـه ، ذيل بلاد ساحلي و در فصول مستقل بدان پرداخته اند و به ويژگي هـاي مـرتبط بـا آن ـ مانند جزيره ، ترسگاه ، معدن ، جزرومد، شکل ، پيوستگي يا ناپيوستگي به درياي محيط و غيره ـ توجه کرده اند.
برخي ديگر از جغرافي دانان مانند ابن رسـته ، بکـري و ابوالفـداء، بـا ترکيـب ديدگاه مسعودي و ابن فقيه ، به پنج دريا قائل شده اند که عبارت است از دريـاي محـيط ، درياي چين ، درياي روم ، درياي بنطس و درياي خزر (ابوالفداء، ١٨٤٠: ١٩ و ابن رسـته ، ١٨٩١: ٨٣ و بکري ، ٢٠٠٣: ١٥٣).
اسلوب نام گذاري درياها و دلايل تعدد اسامي درياها در منابع جغرافيايي اسلامي بيشتر جغرافي دانان و منجمان مسلمان ، براي نام گذاري درياها، يک روش خاص و ساده به کار برده اند که همان ناميدن دريا به اسم موضع و ولايتي اسـت کـه در سـاحل دريـا قرار داشته (ابوالفـداء، ١٨٤٠: ١٩ و نجيـب بکـران ، ١٣٤٢: ١٧ و بيرونـي ، ١٣٦٢: ١٧٠ و ابن بلخي ، ١٣٨٥: ١٥٣).
لازم به ذکر است که جغرافي دانان مسلمان بـه جزيـره هـاي ديگـر درياهـاي روم و فارس اشاره کرده اند، اما به سبب سکونت نکردن مردمان در آنجا و خرابي آنها، از ذکـر و وصف آن چشم پوشيده انـد (اصـطخري ، ١٩٦١: ٥١).
Maqbool, Ahmad, (1368) History of Geography in Islamic Civilization, Mohammad Hassan Ganji, First Edition, Tehran, Islamic Encyclopedia Masʻoūdī, Abū al-Ḥosseīn, (1938) Al-Tanbīyyah wa al-Ešrāf, Ismāʻīl al-Ṣawī, Cairo, Dār al- Ṣawī.