چکیده:
قهستان سرزمینی است که به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و دوری از مراکز مهم قدرت،در طول تاریخ و بویژه در دوره اسلامی پناهگاه مخالفین حکومتهای وقت بوده است.به همین دلیل،ارتفاعات و کوههای این منطقه پناهگاه امنی برای شکلگیری و رشد نهضت اسماعیلیه شد و به تبع آن قلاع کوهستانی زیادی در ارتفاعات این منطقه تاریخی،بدست فدائیان اسماعیلی یا خریده شد و یا تصرف گشته و نسبت به تعمیر و مرمت آنها اقدام نمودند.سرانجام این قلعههای عظیم و افسانهای در یورش سپاهیان هلاکو تصرف و تخریب شده و ساکنان آنها قتل عام گردیدند.
قلعه کل حسن صباح در شهرستان درمیان(مومن آباد)به آن درجه از اهمیت رسیده بود که بعد از الموت دومین قلعهای بود که عید قیامت در آن برپا شد.همچنین خواجه نصیر الدین طوسی نیز کتاب اخلاق ناصری را در یکی از همین قلعههای قهستان به رشته تحریر درآورده و آن را بنام ناصر الدین محتشم بزرگ اسماعیلیه قهستان،اخلاق ناصری نامید.
انجام بررسیهای تاریخی،معماری و مطالعات باستان شناسی در خصوص آثار و بقایای قلاع قهستان با توجه به تعدد و گستردگی آنها از ضروریاتی است که در این مقاله به اختصار به آنها اشاره شده است.
خلاصه ماشینی:
"با در نظر گرفتن این موارد و نیز با توجه به اینکه قسمتهای زیادی از منطقه تاریخی قهستان مانند تون«فردوس»گناباد، زوزن،ترشیز«کاشمر»و طبس در خارج از محدوده استان خراسان جنوبی قرار دارند به همین دلیل به احتمال فراوان کثرت دژها و قلاعی که در منابع تاریخی به آن اشاره شد صحیح میباشد.
پیشینه مطالعات اسماعیلی در داخل و خارج از کشور شناخت این قلاع و مکانیابی هریک و بررسی حوادثی که در آنها رخ داده است«با استفاده از منابع تاریخی»از دیدگاه باستانشناسی،معماری،تاریخ و جغرافیای تاریخی ضروری به نظر میرسد خصوصا در منطقه قهستان«خراسان جنوبی»با توجه به اینکه دومین پایگاه عمده اسماعیلیان بوده و تا این زمان هیچگونه بررسی علمی در مورد آنها صورت نگرفته است اهمیت این موضوع دوچندان میشود.
در پایان نگارندگان از راهنماییهای تمامی اهل علم و تحقیق استقبال میکنند و خوشحالند که نتیجه این بررسیها افق جدیدی در حوزه مطالعات قلاع اسماعیلیه بگشاید،همانگونه که گروه باستانشناسی دانشکده هنر دانشگاه بیرجند بعد از اطلاع از کلیات این طرح پژوهشی به فکر ارائه طرحی افتاد که قلعههای اسماعیلی منطقه را به نوعی دیگر،مورد بررسی قرار دهد.
این مطالعات بیشتر شامل مطالعات تاریخی است ولی هیچگونه بررسی علمی و باستانشناسی در آن صورت نگرفته است که با تأسیس پایگاه پژوهش قلاع اسماعیلیه قهستان اهداف ذیل مورد توجه قرار گرفت که مهمترین آن عبارتست از:بررسی شناخت سیر تحول تاریخی منطقه در قرون میانه اسلامی، شناخت معماری قلعهها،شناخت سازههای جدید ناشناخته، ثبت مجموعه دژها در فهرست آثار جهانی،تبدیل قلاع اسماعیلیه به یک قطب گردشگری."