Abstract:
مسجد جامع بصره یکی از این مساجد جامعی بوده که از نهادهای سیاسی و فرهنگی جهان اسلام در دو قرن اول هجری محسوب میشود. سوال اصلی این است که با توجه به حضور موالی و تازه مسلمانان در شهر بصره، مسجد جامع این شهر چه نقش و جایگاهی در توسعه مبانی دینی و فرهنگی اسلام داشت و تاثیر و تاثر آن با مسجد جامع کوفه چگونه بوده است؟ در پاسخ، ضمن نگاهی به تعاریف نظری، ابعاد و جامعیت مسجد در شهرها، به شکلگیری جامع بصره و میزان غنای علمی و فرهنگی آن اشاره و با استفاده از منابع تاریخی و جغرافیایی، تقابل جامع بصره با جامع کوفه بررسی میشود. حاصل اینکه اگرچه ضرورتهای نظامی و سیاسی بنای جامع بصره را سبب گردید، اما این مکان کانون اصلی توسعه مبانی فرهنگی و علمی در میان تازه مسلمانان شد که نتیجه آن آزادی اندیشه اسلامی و ظهور علم کلام و نحو بود.
Machine summary:
سؤال اصلی این است که با توجه به حضور موالی و تازه مسلمانان در شهر بصره، مسجد جامع این شهر چه نقش و جایگاهی در توسعه مبانی دینی و فرهنگی اسلام داشت و تأثیر و تأثر آن با مسجد جامع کوفه چگونه بوده است؟ در پاسخ، ضمن نگاهی به تعاریف نظری، ابعاد و جامعیت مسجد در شهرها، به شکلگیری جامع بصره و میزان غنای علمی و فرهنگی آن اشاره و با استفاده از منابع تاریخی و جغرافیایی، تقابل جامع بصره با جامع کوفه بررسی میشود.
حاصل اینکه اگرچه ضرورتهای نظامی و سیاسی بنای جامع بصره را سبب گردید، اما این مکان کانون اصلی توسعه مبانی فرهنگی و علمی در میان تازه مسلمانان شد که نتیجه آن آزادی اندیشه اسلامی و ظهور علم کلام و نحو بود.
در تبیین و بررسی مساجد جامع نخستین شهرهای مهم اسلامی مانند مدینه، دمشق، بغداد، فسطاط، کوفه و در نهایت بصره، کمتر به جزئیات، اهمیت جایگاه و تأثیر و تقابل آنها با یکدیگر در تقویت و گسترش مبانی علوم دینی و سیاسی اسلام پرداخته شده است.
ابتدا چکیدهای از مفهوم جامع، روابط جمعه با جامع و پیشینه مساجد جامع بیان میشود؛ سپس چگونگی بنای شهر بصره و انگیزههای شکلگیری مسجد جامع آن و همینطور کارکردها، علوم آموزشی، حضور و تربیت شخصیتهای علمی و فقهی و تقابل این مسجد با جامع کوفه مورد بررسی قرار میگیرد.
تا نیمه قرن دوم هجری، جامع بصره همراه با مسجد جامع کوفه، در آموزش علوم اسلامی بهویژه در میان تازهمسلمانان و تربیت شخصیتهای علمی و ادبی نقش زیادی داشت؛ بهخصوص در دوره عمر بن عبدالعزیز که حلقههای درسی استادان و طلاب در جامع بصره افزایش چشمگیری پیدا کرد.