Abstract:
مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة کتابی است با مضمون اخلاقی و عرفانی و منسوب به امام صادق (ع) که در برهههای مختلف تاریخی موردتوجه عرفا و صوفیان بوده است و برخی صوفیان شروحی بر آن نگاشتهاند. سبک نگارش کتاب نیز ازجهت چینش بابها و محتوا بسیار شبیه به آثار صوفیانه است. درستی انتساب این کتاب به امام صادق (ع) همواره میان دانشمندان چالشبرانگیز بوده است. بررسی بهانهها و دستاویزهای مخالفان و موافقان نشان میدهد این دلایل در موارد مهمی برپایه بخشهایی از این کتاب است که بههیچروی از بخشهای اصیل آن نبوده و بعدها به آن افزوده شده است و یا بوده و نادیده انگاشته شده است. این موضوع مهم ارزش پرداختن به نسخههای خطی این کتاب را دوچندان میکند. ازطرفدیگر، بررسی نسخههای خطی آگاهیهای ارزشمندی را درباره تاریخ پیدایش این کتاب بهدست میدهد. نسخههای خطی این کتاب دارای چندگانگیهای فراوانی است که کمتر در کتاب دیگری یافت میشود. چشمگیرترین اختلافهای موجود در این نسخهها به اختلاف در مقدمه، تعداد ابواب، محتوای کتاب، و اختلاف در بخش پایانی کتاب بازمیگردد که باید بررسی شوند.
Machine summary:
1. 1 نسخ خطی درمجموع، برای تحلیل ابواب و اختلافات نسخ مصباح، از اطلاعات 24 نسخۀ خطی استفاده شده است که از این قرار است: ـ اطلاعات نسخۀ کتابخانۀ آمبروزیانا در ایتالیا که به سال 651 ق نگاشته شده است؛ ـ نسخۀ کتابخانۀ سپهسالار به شمارۀ 5559 که به سال 716 ق نگارش یافته است؛ ـ نسخۀ کتابخانۀ هاروارد مربوط به پیش از سال 911 ق؛ ـ نسخۀ کتابخانۀ ملی به شمارۀ 19769 مربوط به پیش از 927 ق؛ ـ نسخهای از مصباح الشریعة مربوط به زیدیان یمن به سال 996 ق؛ ـ نسخهای از مصباح الشریعة مربوط به زیدیان یمن به سال 1034 ق؛ ـ دو نسخۀ خطی درر اللئالی العمادیة ابن ابی جمهور (901 ق) که، در خاتمۀ مقدمۀ کتاب، مصباح الشریعة را آورده است؛ ـ نسخۀ کتابخانۀ مجلس مربوط به سال 959؛ ـ نسخۀ خطی کتابخانۀ سپهسالار به شمارۀ 1790 که در سال 1082 بهقلم محمدعلی مشهدی نگاشته شده و بهگفتۀ شیخ آقابزرگ تهرانی با سه واسطه از نسخۀ شهید ثانی کتابت کرده است؛ ـ نسخۀ خطی جنات الوصال نوشتۀ نورعلی شاه که ترجمۀ منظوم مصباح الشریعة است.
3. 2 اختلاف در مؤخرۀ روایت صدم کتاب در برخی نسخ ازجمله یمنی و نسخۀ کتابخانۀ ملی به سال 1066 قمری و برخی نسخ دیگر، باب صدم کتاب، با عنوان «العبودیة»، با عبارت «فهو من خاصة الله و عباده المقربین و اولیاءه حقا» بهپایان میرسد؛ اما در برخی نسخههای دیگر حدیثی بهنقلاز امام صادق (ع) آمده است که به این صورت آغاز میشود: «قال الصادق (ع) کتاب الله تعالی علی اربعة اشیاء العبارة و الاشارة و اللطائف و الحقائق...