Abstract:
نظامی گنجوی (530ـ614ق) با سرودن مثنویهای پنجگانه خود موسوم به خمسه/ پنجگنج بنیانگذار سنت خمسهسرایی در ادبیات فارسی و بهتبع آن ادبیات ترکی شد که تا هشتصد سال در ایران و دامنه نفوذ فرهنگ ایرانی (هند و عثمانی) به حیات خود ادامه داد. در این گستره زمانی و مکانی وسیع، دهها اثر با نام خمسه یا نامهای مشابه سروده شد. وجود این دسته از آثار که علاوهبر نام مشابه، دارای ویژگیهای مشترکی نیز هستند، از وجود نوعی در ادبیات فارسی و ترکی بهنام «خمسه» حکایت دارد. هدف ما در این مقاله شناخت قراردادهای این نوع ادبی براساس خمسههای فارسی موجود است. برای این منظور، ضمن برشمردن خمسههای موجود یا مذکور ادب فارسی در مناطق و دورههای مختلف، به بررسی ویژگیهای این خمسهها پرداخته و قراردادهای اصلی و فرعی این نوع ادبی بیان شده است
Machine summary:
این منظومههای پنجگانه غالبا در آخرین منظومۀ خمسه نام برده میشدهاند؛ چنانکه نظامی، بنیانگذار این نوع ادبی، منظومههای پنجگانۀ خود (مخزنالاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفتپیکر و اسکندرنامه) را در آخرین منظومه نام برده و از آنها با عنوان «گنجهای کهن» یاد کرده است: بسی گنجهای کهن ساختم درو نکتههای نو انداختم سوی مخزن آوردم اول بسیج که سستی نکردم در آن کار هیچ وزو چرب و شیرینی انگیختم به شیرین و خسرو درآمیختم وزآنجا سراپرده بیرون زدم در عشق لیلی و مجنون زدم وزین قصد چون بازپرداختم سوی هفتپیکر فرس تاختم کنون بر بساط سخنپروری زنم کوس اقبال اسکندری (نظامی، 1384: 722) خمسۀ امیرخسرو دهلوی نیز، بهعنوان دومین نمونۀ این نوع ادبی، شامل پنج مثنوی مطلعالانوار، شیرین و خسرو، مجنون و لیلی، آیینۀ اسکندری و هشتبهشت است که او نیز در منظومۀ اخیر از آنها به «پنجگنج» و «پنجنامه» یاد کرده است: دادی اول به گنبد دوار روشنایی ز مطلعالانوار کردی آنگاه با نشاط تمام شهد شیرین و خسرو اندر جام باز در عالم خردمندی شور مجنون و لیلی افکندی پس زبان پر در دری کردی شرح راز سکندری کردی وین زمان کز جواهر انجم مینگاری صحیفۀ پنجم کوش کاین خط چنان نویسی چست که فزون آید از چهار نخست...
این نوع ادبی مجموعهای از پنج منظومه (مثنوی بلند) شامل یک منظومۀ تعلیمی، دو منظومۀ عاشقانه، یک منظومۀ عشقی ـ قهرمانی و یک منظومۀ قهرمانی ـ تاریخی با نامی واحد است که شاعر به قصد پیروی از خمسۀ نظامی سروده است.