چکیده:
فقها برای جهاد شرایط، فروع و احکامی را ترسیم و به بحث درباره آنها پرداختهاند از جمله این مباحث نقش و جایگاه ولی فقیه و اذن او در جهاد؛ اعم از جهاد ابتدایی و جهاد دفاعی است. از آنجا که این بحث، فرع و مترتب بر شرط حضور و مباشرت معصوم یا نایب خاص آن در جهاد است، لذا در این مقاله چهار احتمال درباره این شرط، مورد بررسی قرار گرفته است و این احتمال ترجیح داده شده که در هر دو جهاد، شرط حضور و اقدام معصوم و همچنین اذن و اقدام ولی فقیه شرط وجود و تحقق جهاد است و نه شرط مشروعیت یا وجوب آن. بنابراین، شرط وجود معصوم، نه شرط مشروعیت جهاد است تا اقدام ولی فقیه در زمان غیبت به جهاد، غیر مشروع باشد و نه شرط وجوب است تا اقدام ولی فقیه جایز و غیر واجب باشد، بلکه وجوب جهاد نسبت به این شرط مطلق است و این شرط صرفا شرط وجود است؛ به این معنا که تحقق عنوان جهاد، بدون حضور و اقدام ولی فقیه ممکن نیست. این احتمال؛ هم با عمومات و اطلاقات ادله وجوب جهاد سازگار است و هم تعابیر موجود در روایات در پرتو آن قابل توجیه و تفسیر است، کما اینکه با عموم ولایت فقیه قابل تطبیق است.
خلاصه ماشینی:
آنچه که در اینجا مورد بررسی قرار میگیرد و نتیجه آن در تعیین نقش و جایگاه و اذن ولی فقیه مؤثر است، اینکه آیا این شرط، شرط مشروعیت جهاد ابتدایی است و یا شرط وجوب آن؟ به همین منظور با چهار احتمال در این باره بحث را ادامه میدهیم: احتمال اول: شرط مشروعیت از کلمات برخی فقها چنین برداشت میشود که حضور امام معصوم یا نایب خاص او، شرط مشروعیت جهاد ابتدایی است؛ با این توضیح که بر اساس این دیدگاه، بدون تحقق این شرط، جهاد ابتدایی، نه تنها واجب نیست، بلکه ممنوع و حرام است.
ایشان در ادامه آورده است: «بلکه اصل مشروعیت جهاد به حضور امام یا منصوب امام بستگی دارد تا چه رسد به واجببودن آن» (همان) و در کتاب امر به معروف و نهی از منکر ضمن تصریح به مأذوننبودن فقها در زمان غیبت به اقدام برای جهاد ابتدایی، علت آن را نیز اینگونه بیان میکند: «نعم لم یأذنوا لهم فی زمن الغیبة ببعض الامور التی یعلمون عدم حاجتهم الیها، کجهاد الدعوة المحتاج الی سلطان و جیوش و امراء و نحو ذلک مما یعلمون قصور الید فیها عن ذلک و نحوه» (همان، ص397).
احتمال سوم: شرط غیر انحصاری وجوب از کلمات بعضی فقها خصوصا فقهای معاصر چنین برداشت میشود که در صورت فراهمبودن بقیه شروط، حضور امام معصوم یا نایب خاص او شرط وجوب جهاد ابتدایی است، ولی شرط انحصاری آن نیست، بلکه اذن ولی فقیه و اقدام او برای جهاد نیز سبب وجوب جهاد میگردد.