چکیده:
براساس مفهوم «پارادایم» کوهن که عبارت است از اصول قابل قبول علمای یک حوزه از
دانش، میتوان «پارادایم امامت» را با اصول نصب، نص، عصمت که قابل قبول علمای شیعی
میباشد و در قالبی نخبهگرایانه قرار دارد، ترسیم کرد. فعالیت علمای شیعه در زمانهای مختلف
در جهت حفاظت از این اصول توجیه میشود. اگر چه در زمانهای گوناگون به مقتضای زمان
جلوههای گفتمانی مختلفی پیدا کرده است، ولی اصل پارادایم محفوظ باقی مانده است. در عصر
مشروطیت نیز در نتیجه رشد گفتمان غربی در دوره قاجاریه و بویژه در اواخر این دوره، در
چارچوب پارادایم امامت، گفتمان علمای شیعه دستخوش تحولاتی شد. با تأثیر پذیری از
گفتمان غربی، دو گفتمان جدید مشروطه خواهی و مشروعه خواهی در میان علما پدید آمد، که
موضوع این مقاله نشان دادن این تنوع گفتمانی در اندیشه علمای این دوران است .
خلاصه ماشینی:
"ابتدا، باید بدانیم این اصل پارادایمی تفکر نخبه گرایانه علمای شیعه -که با تفاوت در نوع انتقال حاکمیت، تا پیش از مشروطیت حاکم بر اندیشه کلی علمای شیعه بود-، آیا در زمان مشروطیت به قوت خود باقی ماند یا در تداوم این اصل خدشهای وارد شد؟ به دیگر عبارت، آیا بروز عناصر جدید در اوضاع، احوال و شرایط اجتماعی، تفکر سنتی نخبه گرایانه علمای شیعه را درباره حق حاکمیت ذاتی سیاسی معصوم و عرضی یا غصبی غیر معصوم تغییرداد؟ اصل غصب حکومتها در زمان غیبت، به چه شکلی توجیه میشود؟ گذشته از این، نوع جدید حاکمیت که با خود مفاهیم نوینی همچون: آزادی، قانونگذاری وبرابری را به همراه آورد و قصد داشت نهاد جدیدی را به نام مجلس برای اجرای این حاکمیت ایجاد کند، مباحث بسیاری را در حوزه دین و میان علمای شیعه به وجود آورد.
بنابر این، تحول ایجاد شده در اندیشه علمای شیعه در عصر مشروطیت، در ماهیت حق حاکمیت نیست ؛ زیرا حاکمیت مخصوص امام معصوم است، بلکه تحول ایجاد شده در نوع حاکمیت سیاسی است که در زمان غیبت تا هنگام ظهور به عنوان اضطرار میتوان برای حفظ دین و شیعیان به حکم ثانوی ملتزم بود.
گفتمان علمای مشروطه مشروعه بروز بحران فکری در جامعه علمی فقهای شیعه عصر مشروطیت- که در نتیجه نقص کارکردی نظام پادشاهی در انجام دادن امور محوله از یک طرف، و ورود جلوههایی از گفتمان غربی از طرف دیگر به وجود آمده بود و با خود نسخهای تجویزی برای درمان این درد داشت-، عاملی شد تا نظریه اصلاحی جدیدی در چارچوب پارادایم شیعه به گونهای که بتواند به مقتضیات زمان پاسخ گوید و توانایی حل بحران را داشته باشد، به وجود آید."