چکیده:
برخی از احکام الهی امتنان ویژهای به مکلف دارند؛ به این معنا که برای آسایش و راحتی او وضع شدهاند. این احکام موسوم به احکام امتنانیاند و از نظر فقیهان، در مواردی که موجب سختی مکلف باشند، برخلاف امتنان بوده، جاری نمیشوند. همچنین، در مواردی که ایجاد راحتی و آسایش نکنند، فاقد امتنان بوده، جاری نمیشوند. برائت شرعی یکی از احکام امتنانی است که بهدلیل امتنانی بودن آن همواره در کتب فقهی و اصولی در دو محور کلی از اجرای آن منع شده است: یکی موارد مخالف با امتنان و دیگری موارد فاقد امتنان. این در حالی است که آثار امتنانی بودن برائت و شرایط و ضوابط تطبیق آن در منابع فقهی و اصول فقه مورد بحث و نقد قرار نگرفته است. این مقاله گامی آغازین در این باره است و آثار استنباطی امتنانیتِ برائت را بهصورت تطبیقی در یکی از دو محور اصلی یعنی جاری نبودن برائت در موارد خلاف امتنان بررسی کرده و مصادیقی از خلاف امتنان و آثار آن را به نقد گذاشته است. دستاورد این مقاله، ضمن پذیرش شرط خلاف امتنان نبودن برای جریان برائت شرعی، این است که تطبیق امتنانیت برائت در استنباط فقهی شرایطی دارد که نادیده گرفته شده است. در غالب تطبیقات فقهی موانع دیگری در رتبۀ قبل از خلاف امتنان وجود دارد که از جریان برائت یا ثمره داشتن آن جلوگیری میکند.
خلاصه ماشینی:
اصل برائت بهاقتضای اینکه ماهیت آن نفی تکلیف است، موجب تضییق نیست؛ اما باوجود این، در مواردی از احکام فقهی بدون ثبوت تکلیف امکان تضییق بر مکلف وجود دارد که در همۀ این موارد اجرای برائت برخلاف امتنان بوده و جاری نمیشود.
موارد دوران امر بین تعیین و تخییر در مواردی که فعلی واجب است اما در وجوب تعیینی یا تخییری بودن آن به معنای وجوب فعل دیگری بهعنوان «عدل» و جایگزین واجب شک شده است، طبق قاعدۀ اشتغال باید بنا را بر تعیینی بودن واجب گذاشت تا با انجام فعل معلومالوجوب، یقین به امتثال واجب حاصل شود (خوئی، 1352، ج2: ص215)؛ اما آیا با استفاده از اصل برائت نیز میتوان عدم وجوب عدلی برای واجب و تعیینی بودن وجوب را ثابت کرد؟ بسیاری از اصولیان اصل برائت را در این مورد جاری ندانستهاند، زیرا برائتعقلی در جایی جاری میشود که احتمال عقاب در ترک فعل باشد و با توجه به جهت فقدان احتمال عقاب در ترک جایگزین، قطعا برائت عقلی جاری نمیشود.
موارد دوران وجوب بین نفسی و غیری در مواردی که ادلۀ لفظی در دسترس نیست، اگر دربارۀ تکلیفی مثل وضو یا غسل جنابت قبل از ورود وقت نماز شک کنیم که وجوبش از نوع وجوب نفسی است و وجوب مستقل دارد یا از نوع وجوب غیری است و وجوبش مترتب بر وجوب واجب دیگر است و در واقع، خودش وجوبی ندارد، چه باید کرد؟ در این باره، برخی مثل محقق همدانی و نائینی، برائت از وجوب نفسی را جاری نمودهاند (همدانی، 1416ق، ج9: ص38؛ خوئی، 1352، ج1: ص170)؛ درحالیکه برخی دیگر، مثل محقق خوئی، اجرای برائت از وجوب نفسی وضو را نپذیرفتهاند؛ زیرا اجرای برائت از وجوب، موجب تضییق در امتثال واجب و کمتر شدن افراد تخییری آن میشود و محدود کردن مکلف برای انجام تکلیف در مقایسه با تخییر او برخلاف امتنان است (فیاض، 1417ق، ج2: ص394).