خلاصة:
پرورش پژوهشگر یکی از وظایف مهم آموزش عالی در راستای رسالت تولید و گسترش دانش است و روش تحقیق از جمله دروسی است که برای تحقق این وظیفه و پرورش توانمندیهای پژوهشی در دانشجویان طراحی و در برنامههای درسی تمامی سطوح آموزش عالی و در رشتههای مختلف علوم اجتماعی گنجانده شده است. کسب مهارتهای پژوهشی برای پیشرفت دانشجویان ضروری است زیرا این مهارتها با موفقیتهای تحصیلی و حرفهای آنها مرتبط هستند و آنها را قادر میسازند تا مصرفکننده آموزشدیده اطلاعات باشند. لذا یکی از دغدغههای جهانی آموزش عالی، تهیه یک درس روش تحقیق با کیفیت و مرتبط است. علیرغم اهمیت درس روش تحقیق، پژوهشهایی که در زمینه برنامه درسی آن انجام شده است، چشمگیر نیست و نیازمند توجه بیشتری است. از آنجا که پژوهشی به طور جامع از منظر عناصر برنامه درسی از قبیل اهداف، محتوا، فعالیتهای یاددهی-یادگیری، روش تدریس و ارزشیابی، برنامه درسی روش تحقیق را به طور خاص در علوم تربیتی مورد بررسی قرار نداده است، هدف پژوهش حاضر واکاوی طرح درسهای روش تحقیق دوره تحصیلات تکمیلی 10 دانشگاه برتر جهان در رشتهی علوم تربیتی از منظر هدف، محتوا، روش تدریس، فعالیتهای یادگیری و ارزشیابی، به منظور پی بردن به وضعیت مطلوب این عناصر است. سوالات پژوهش 1- دانشگاههای منتخب چه اهدافی را از آموزش روش تحقیق به دانشجویان تحصیلات تکمیلی رشته علوم تربیتی دنبال میکنند؟ 2- دانشگاههای منتخب چه محتوایی را برای درس روش تحقیق دانشجویان تحصیلات تکمیلی رشته علوم تربیتی مدنظر قرار دادهاند؟ 3- دانشگاههای منتخب از چه روشهایی برای تدریس درس روش تحقیق به دانشجویان تحصیلات تکمیلی رشته علوم تربیتی استفاده میکنند؟ 4- دانشگاههای منتخب چه نوع فعالیتهای یادگیری را برای درس روش تحقیق در دوره تحصیلات تکمیلی رشته علوم تربیتی در نظر گرفتهاند؟ 5- دانشگاههای منتخب از چه شیوههایی برای ارزشیابی درس روش تحقیق در دوره تحصیلات تکمیلی رشته علوم تربیتی استفاده میکنند؟ روش پژوهش رویکرد مطالعه حاضر، کیفی و به روش اسنادی است که با استفاده از فن تحلیل محتوا به واکاوی برنامههای درسی منتخب، پرداخته است. دادههای مورد نیاز این پژوهش از طریق طرح درسهای روش تحقیق دانشگاههای برتر جهان در رشته علوم تربیتی جمعآوری شد و سپس در مقولههای مجزا طبقه بندی و مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت. در این پژوهش بر اساس نمونهگیری هدفمند از نوع موارد مطلوب 13 طرح درس روش تحقیق که مربوط به دورههای تحصیلات تکمیلی رشته علوم تربیتی بودند، از 10 دانشگاه معتبر که بر اساس نظام رتبهبندی شانگهایی در بین 100 دانشگاه برتر جهان در این حوزه قرار داشتند، انتخاب و بر اساس 5 عنصراساسی برنامه درسی یعنی هدف، محتوا، روش تدریس، فعالیتهای یادگیری و ارزشیابی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. در انتخاب طرح درسها سعی شد که جدیدترین طرح درسهای موجود انتخاب و مورد بررسی قرار گیرد. بر این اساس طرح درسهای منتشر شده بین سالهای 2010 تا 2019 برای بررسی و تحلیل انتخاب شدند. یافتهها در زمینه اهداف درس روش تحقیق، یافتههای پژوهش حاکی از آن است که دانشگاههای منتخب به ترتیب اهمیت، اهدافی از قبیل آشنایی با انواع روشها در تحقیقات آموزشی و ارزیابی نقاط قوت و ضعف آنها، تقویت شایستگیهای رویهای پژوهش از جمله توانایی در شناسایی و صورتبندی سوال تحقیق و کسب مهارت در خواندن و بررسی ادبیات، درک مبانی فلسفی پژوهش، ایجاد آمادگی برای برنامهریزی و انجام تحقیق، نقد پژوهشهای منتشر شده و فراهم کردن فرصت برای اصلاح پژوهش، را از آموزش درس روش تحقیق به دانشجویان تحصیلات تکمیلی دنبال میکنند. در زمینه محتوا بر اساس یافتههای پژوهش، مباحث پیرامون روش تحقیق کمی در طرح درسهای مورد بررسی، شامل شناسایی مسئله و سوال تحقیق، طرح تحقیق، متغیرها، بررسی ادبیات و چهارچوبهای نظری تحقیق، انواع روشهای تحقیق کمی، ابزار اندازهگیری، نمونهگیری، مباحث مربوط به طرحهای آزمایشی، جمعآوری و تحلیل دادهها، آمار توصیفی و استنباطی و گزارش پژوهش است. در این میان مباحث شناسایی مسئله و سوال تحقیق، انواع روشهای تحقیق کمی، ابزار اندازهگیری و جمعآوری و تحلیل دادهها، از اهمیت بیشتری برخورداراند. مباحث پیرامون روش تحقیق کیفی نیز مباحث ویژگیهای تحقیق کیفی، انواع روشهای تحقیق کیفی، سوال تحقیق، طرح تحقیق، نمونهگیری، ابزار جمعآوری دادهها، تحلیل دادهها و گزارش پژوهش را شامل میشود که در این بین مباحث تحلیل دادههای کیفی و انواع روشهای تحقیق کیفی از اهمیت بیشتری برخوردارند. مباحث مشترک بین دو رویکرد، مباحثی از قبیل دسته بندی روشها و رویکردهای مختلف به تحقیق، اصول و فرایند تحقیق، مبانی فلسفی و نظری تحقیق، اخلاق در پژوهش را شامل میشود که در این میان مباحث، مبانی فلسفی و نظری تحقیق و اخلاق در پژوهش، از اهمیت ویژهای برخوردار هستند. در زمینه روش تدریس یافتههای پژوهش نشان میدهد تمامی دانشگاههای مورد بررسی، از ترکیبی از روشهای تدریس مختلف برای آموزش درس استفاده میکنند. اما رایجترین روش برای تدریس درس روش تحقیق در دانشگاههای مورد بررسی روش مسئله محور و پروژه محور است. بر اساس یافتههای پژوهش دانشگاههای مورد مطالعه برای درس روش تحقیق در دوره تحصیلات تکمیلی فعالیتهای یادگیری متنوعی از قبیل تدوین پروپزال پژوهشی در طول ترم، ارزشیابی و نقد پژوهشهای منتشر شده، انجام پروژههای پژوهشی فردی و گروهی، تحلیل دادهها و گزارش یافتهها، نوشتن مقاله بر اساس پروژه کلاسی، انجام تکالیف هفتگی در زمینههای مختلف از جمله اندازه اثر، انتخاب نمونه تصادفی، نوشتن خودشرحالی، گرفتن مجوز از هیئت اخلاق دانشکده و انجام خود ارزیابی را در نظر گرفتهاند. شواهد حاکی از آن است که در این میان تدوین پروپزال پژوهشی از اهمیت ویژهای برخوردار است و نقد پژوهشهای انجام شده در درجه بعدی اهمیت قرار دارد. در زمینه شیوه ارزشیابی یافتههای پژوهش حاکی از آن است که اکثر دانشگاههای مورد مطالعه از ترکیب چند شیوه به منظور ارزشیابی درس استفاده میکنند. مهمترین معیار ارزشیابی درس بر اساس کیفیت پروپزال تهیه شده توسط دانشجو است. بحث آموزش انواع روشهای تحقیق به دانشجویان و توانمند کردن دانشجویان در عمل تحقیق، یک پیامد آموزشی بسیار مهم برای دانشجویان تمامی رشتهها از جمله علوم تربیتی است و برنامهریزان درسی و اساتید درس روش تحقیق میبایست به هماهنگی تمامی عناصر برنامه در این راستا اهتمام ورزند. توجه متوازن به روشهای پژوهش کمی و کیفی در محتوای درس ضرورت دارد و از هر گونه افراط و تفریط در این زمینه باید پرهیز کرد. در زمینه محتوای روش تحقیق کمی، مباحثی از قبیل شناسایی مسئله و سوال تحقیق، روشهای آزمایشی و شبه آزمایشی، روایی و پایایی ابزار اندازهگیری و روش تحلیل دادهها نیازمند توجه و تاکید بیشتری است. در خصوص روش پژوهش کیفی نیز با توجه به جایگاه روشهای مذکور در پژوهشهای رشته علوم تربیتی، ایجاد زمینه مناسب برای آشنایی عمیقتر دانشجویان با انواع روشهای کیفی، فهم تفاوت آنها و کاربرد هریک در موقعیت مناسب ضرورتی انکار ناپذیر است که باید مورد توجه جدی اساتید و برنامهریزان قرار گیرد. همچنین به آموزش مباحثی از قبیل مبانی فلسفی و نظری پژوهش و اخلاق پژوهش باید توجه بیشتری شود. از آنجا که که قابلیت انجام تحقیق فقط از طریق تجربهی فرایند تحقیق بدست میآید، به کارگیری روشهای تدریس فعال و فراگیر محور همچون روشهای مسئله محور و پروژه محور که تجربیات واقعی برای یادگیری درس فراهم میکنند، ضرورت دارد. بدین منظور میبایست آن دسته از فعالیتهای یادگیری که باعث درگیر شدن دانشجو در فرایند تحقیق میشوند، برای درس تدارک دیده شود. همچنین استفاده از روشهای فرایند محور مانند ارزشیابی از کیفیت پروپزال تهیه شده توسط دانشجو و توانایی نقد پژوهشهای دیگران، در ارزشیابی درس روش تحقیق، ضروری است و باعث بهبود یادگیری دانشجویان میشود.
Developing qualified researchers is one of the principal functions of higher education systems in order for the mission of knowledge production and dissemination to be accomplished. To this end, research methods are taught at all levels of higher education systems across a wide range of disciplinary contexts. Honing research skills is a key to educational and career success of students, making them trained information consumers. Hence, developing a relevant, well-defined research method curriculum has become a global concern of higher education systems. Despite its importance, there is a dearth of literature on education and curriculum of research methods, calling for more scientific efforts on the pedagogy of research methods. Therefore, in this study, we examined elements of research methods curricula of graduate programs in the field of education. Particularly, we reviewed the research methods syllabi of graduate programs in the field of education of 10 out of 100 top universities of the world in terms of goals, contents, teaching methods, learning activities and assessment methods. Research questions Which goals do the top universities seek from teaching research methods in graduate programs in the field of education? What are the contents of research methods curricula in graduate programs in the field of education at the selected top universities? Which teaching methods are used in the selected universities to teach research methods in graduate programs in the field of education? Which learning activities are involved in research methods in graduate programs in the field of education at the selected universities? Which assessment methods the selected universities use in research methods in graduate programs in the field of education? Methods We followed a qualitative approach. Implementing content analysis, we analysed several syllabi of research methods of graduate programs at the world top universities. Using purposive, intensity sampling method, we selected 10 universities out of 100 top universities of the world ranked based on Shanghi university ranking. The syllabuses of the most recent courses of research methods in the field of education were collected from the websites of the universities. This resulted in a pool of 13 syllabuses dated from spring semester of 2010 to the fall semester of 2019. We then analyzed the main curriculum elements of the syllabuses; i.e., the goal, content, teaching method, learning activities, and assessment method. Results The most important goals of teaching research method at the selected universities were learning about various research methods in educational research and reviewing the pros and cons of each method; improving research procedural skills including identifying and formulating research questions; enhancing the capability to read and review the literature; promoting the understanding of philosophical foundations of research; improving the skills of planning and doing the research; and enabling students to correct their mistakes in their research projects throughout the course. As with content, the quantitative research methods curricula contained identifying the problem and research questions; research design; research variables; reviewing literature and theoretical frameworks; various types of quantitative research methods; measurement instrument; sampling; experimental design; data collection and analysis; descriptive and inferential statistics; and writing research report. Identifying research problem and questions; different types of quantitative research methods; measurement instruments; and data collection and analysis were the most important topics. Qualitative research methods content included characteristics of qualitative research; types of qualitative methods; research questions; research design; sampling; data collect tools; data analysis and research report among which qualitative data analysis and different types of qualitative research methods were of paramount importance. The syllabuses shared several common subjects regarding both qualitative and quantitative approaches including various classifications of methods and approaches to research; research principles and process; philosophical and theoretical foundations of research; and research ethics, the two latter being the most important issues. The selected universities used combinations of various teaching methods, among which problem-based and project-based learning were the most prevalent method to teach research methods. The curricula involved multiple types of learning activities such as preparing research proposal during semester; assessing and criticizing published articles; team-based and individual-based research projects; data analysis and reporting research findings; writing up an academic article based on the class project; and submitting weekly assignments with respect to various topics including effect size, random sampling, autobiography, obtaining research permission from university ethic committee and undertaking self-assessment. The most important topics were writing a research proposal and reviewing prior studies, respectively. Although the selected universities used mixtures of methods for assessment purposes, the most-emphasized criterion was the quality of the submitted research proposal. Discussion Learning research methods to be able to undertake a research is an all-important educational outcome for students of any discipline including education. Pedagogy developers and teachers should pay heed to the synchrony of all curriculum elements. Taking a balanced approach towards qualitative and quantitative research methods is a must to develop a high quality research methods curriculum. Regarding quantitative research method content, curriculum developers need pay more attention to the subjects of research problem identification; experimental and quasi-experimental research designs; validity and reliability of measurement instrument; and methods of data analysis. As with qualitative approach, providing a deeper understanding of the qualitative research methods; what distinguishes the methods from each other; and their applications in real world should be a vital concern of both planners and teachers. Philosophical and theoretical foundations of research and research ethics are also very important to be covered. Furthermore, active teaching methods are recommended to engage students in real research projects. Finally, process-based evaluation methods, e.g. assessing a research proposal submitted by student, critical contemplation on existing studies, etc., are advised in order to encourage learning.
ملخص الجهاز:
لطف آبادي و همکاران (١٣٨٦) نيز در بررسي آموزش روش شناسي پژوهش در روان شناسي و علوم تربيتي به اين نتيجه رسيدند که بنيادهاي معرفت شناختي و روش شناسي منابع و متون درسي روش تحقيق که در دانشگاه هاي کشور تدريس ميشود از نوع فلسفه تحصلي، پساتحصلي و روش کميگرايانه است .
در اين پژوهش بر اساس نمونه گيري هدفمند از نوع موارد مطلوب ١، ١٣ طرح درس روش تحقيق که مربوط به دوره هاي تحصيلات تکميلي رشته علوم تربيتي بودند، از ١٠ دانشگاه معتبر که بر اساس نظام رتبه بندي شانگهايي در بين ١٠٠ دانشگاه برتر جهان در اين حوزه قرار داشتند، انتخاب و بر اساس پنج عنصر اساسي برنامه درسي يعني هدف ، محتوا، روش تدريس ، فعاليت هاي يادگيري و ارزشيابي مورد تجزيه وتحليل قرار گرفت .
همان طور که در جدول (٧) ديده ميشود مهم ترين تکليفي که دانشگاه هاي مورد بررسي براي آموزش درس روش تحقيق به دانشجويان تحصيلات تکميلي رشته علوم تربيتي در نظر گرفته اند، تدوين پروپوزال پژوهشي است .