Abstract:
ررسی روند شکلگیری علوم در تمدن اسلامی نشانگر آن است که گرایش مسلمانان به
شاخههای مختلف علوم بر اساس نیازهای جامعه اسلامی بوده است. جغرافیا از جمله علومی
است که از همان اوایل مورد توجه مسلمانان قرار گرفت و آندیشمندان شیعه ضمن خلق
آثاری نقش مهمی در تکامل و پیشرفت آن ایفا نمودند. تاکید قرآن کریم و
توصیههای مکرر پیشوایان دین در خصوص لزوم آموزش علم و نیز تشویق مسلمانان به سیر
و سیاحت،اندیشه و عبرتآموزی از سرنوشت اقوام گذشته را باید مهمترین عوامل توجه
شیعیان به علم جغرافیا دانست. همچنین نیازهای روز افزون بازرگانی، سیاسی و مذهبی
جوامع اسلامی از جمله انگیزههایی بود که سبب گردید عالمان شیعه به کسب دانش جغرافیا
و توسعه آن همت گمارند. این پژوهش بر آن است تا نقش و جایگاه برجسته دانشمندان
شیعه را در پیشرفت علم جغرافیا در تمدن اسلامی تا سده ششم هجری نشان دهد
Machine summary:
این پژوهش بر آن است تا نقش و جایگاه برجسته دانشمندان شیعه را در پیشرفت علم جغرافیا در تمدن اسلامی تا سده ششم هجری نشان دهد.
توجه و تأکید فراوان قرآن کریم به سیر و سیاحت و اندیشه در سرنوشت اقوام و ملل مختلف (حج/ 45 و مؤمن/ 82) و توصیه پیامبر( و ائمهاطهار( در این خصوص و همچنین گسترش بسیار قلمرو حکومت اسلامی و ارتباط مسلمانان با ملل و اقوام و سرزمینهای جدید، نیاز به تجارت، مسائل سیاسی و مذهبی و آشنایی با علوم سایر ملل از طریق ترجمه آثار و نوشتههای ایشان، سبب علاقهمندی و توجه ویژه مسلمانان به علم جغرافیا گردید.
مسلمانان ضمن آشنایی با علوم سایر ملل خصوصاً پس از ترجمه کتب یونانی، اطلاعات جالب توجهی در زمینة جغرافیا کسب نموده و از مباحثی که در این کتابها مطرح شده بود، در تألیفات خویش بهره جستند و پس از تحقیقات مفصل، نتایج آن و نیز تجربیات خود را به آن کتابها افزودند و حتی بسیاری از اشتباهات بطلمیوس را تصحیح کرده و به طرزی چشمگیر در زمینه این علم استقلال یافتند (قره چانلو، جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی، 1390: 1/ 8 و 13).
این پژوهش میکوشد با بهرهگیری از متون جغرافیایی و تاریخی و همچنین مؤلفاتی مانند «الذریعه الی تصانیف الشیعه»، دستاوردهای اندیشمندان شیعه را در علم جغرافیا تا قرن ششم هجری نشان دهد.
اندیشمندان شیعی علم جغرافیا نخستین چهره مسلمان در جغرافیا، هشام بن محمد کلبی شیعی است که در اوایل قرن سوم شهرت یافته است (قربانی، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، بیتا: 245).