چکیده:
[1] SPSS [2] Amos هدف این پژوهش ، توصیف کاربردهای گوناگون نحوی و معنایی حرف اضافۀ «سی» (si) -یکی از پربسامدترین حروف اضافه در گویش دلواری - و بررسی پیشینۀ تاریخی این واژه است . این حرف اضافه دارای دو کاربرد محمولی و غیرمحمولی است : متمم «سی» غیرمحمولی همیشه ضمیر پیچسبی مفعولی است ، ولی متمم های «سی» محمولی نقش های معنایی مختلفی از قبیل مقصد، پذیرنده ، ذینفع ، کنش پذیر و غایت دارند. در ارتباط با تاریخچه شکل گیری و کاربرد این حرف اضافه دو فرضیه مطرح میشود. طبق فرضیه اول ، «سی» حاصل تحول آوایی حرف اضافه [aɵiy] در فارسی باستان و بسط معانی و کاربرد آن است . وجود حرف اضافه مشابهی در بافت زبانی مشابه با کاربرد آن در کتیبه داریوش و روند کلی تحول حروف اضافه به صورت های تهی این احتمال را کاهش میدهد. فرضیه دوم ریشه این حرف اضافه را در دستوریشدگی اسم «سوی» و تحول آوایی آن میداند. بنا بر شواهد تاریخی از دوره های مختلف تطور زبان فارسی و شواهد گویشی فرضیه دوم محتمل تر است .
خلاصه ماشینی:
"٣. ریشه های تاریخی حرف اضافۀ «سی » مشاهدة کاربردهای یک صورت در بافت های مختلف معنایی و با توزیع نحوی متفاوت این فرض ها را به ذهن میآورد که : آیا دو صورت اساسا مختلف اما هم نام در رقابت هستند برای آنکه مقتضیات نحوی این زبان را برآورده سازند؟ یا اینکه حرف اضافۀ «سی» موردی از هم معنایی را نشان میدهد و علیرغم این تنوعات در معنا و کاربرد نحوی صرفا یک حرف اضافه در این زبان وجود دارد؟ طبق آنچه در بالا، بر اساس داده های جمع آوری شده از گویشوران در شرایط کدگردانی 1 بین این گویش و زبان فارسی معیار گفته شد (جمله های ١٥- ١٨)، دو کاربرد «سی» محمولی و غیرمحمولی در ذهن گویشوران در ارتباط باهم ذخیره شده است .
در بررسی ریشه های ممکن تاریخی این حرف اضافه با دو امکان مواجه شدیم و بر آن اساس دو فرضیه مطرح میشود: یکی آنکه این حرف اضافه از قبل به صورت [aɵiy] در زبان فارسی باستان وجود داشته است و این گویش آن حرف اضافه را حفظ کرده است و به مرورزمان کاربرد آن به صورت غیرمحمولی ظهور یافته است ، و دیگری آنکه این حرف اضافه حاصل دستوریشدگی اسم «سوی» با مشخصۀ معنایی غالب «جهت » است و کاربرد غیرمحمولی آن بخشی از جریان تحول زبانی و فرایند دستوریشدگی این اسم است ."