چکیده:
اشتقاق فرایندی است که طی آن افزودن یک وند اشتقاقی منجر به تولید واژهای جدید می شود. این فرایند برای سالیان متمادی موردتوجه زبانشناسان قرار داشته و بیشتر به عنوان فرایندی صرفی یا صرفی ـ نحوی از آن یاد شده است . هنگام مطالعه فرایند اشتقاق، بررسی میزان زایایی یک وند اشتقاقی (تعداد واژگان جدید تولیدشده توسط آن وند) اهمیت فراوانی دارد. فرضیة این مقاله این است که ساخت هجا و عوامل واجی ، در میزان زایایی یک وند تاثیر دارند. به بررسی رابطة ساخت هجایی با میزان زایایی وندهای اشتقاقی فعل افزای زبان فارسی پرداخته ایم . در زبان فارسی از مجموع بیست پسوند اشتقاقی فعل افزا، هفت پسوند بسیار زایا وجود دارد که همگی با یک واکه آغاز می شوند؛ از این رو می توان نتیجه گرفت که وجود یک واکه در آغاز ساختمان هجایی یک وند عامل زایایی آن در زبان فارسی به شمار می رود، هرچند عوامل ساختواژی نیز در انتخاب آن دخیل هستند. مطالعة هستة هجاها در این قبیل پسوندها نیز نشان می دهد که دو واکه پیشین e و a پربسامدترین واکه های قرار گرفته در جایگاه هستة این پسوندهای اشتقاقی هستند؛ به عبارت دیگر، ساخت هجا و واج آرایی یک پسوند نقش موثری در میزان زایایی آن ایفا می کند. نتایج و آمار به دست آمده نشان می دهد که رابطة نزدیکی بین ساخت هجایی یک وند و میزان زایایی آن وجود دارد.
خلاصه ماشینی:
در زبان فارسی از مجموع بیست پسوند اشتقاقی فعل افزا، هفت پسوند بسیار زایا وجود دارد که همگی با یک واکه آغاز می شوند؛ از این رو می توان نتیجه گرفت که وجود یک واکه در آغاز ساختمان هجایی یک وند عامل زایایی آن در زبان فارسی به شمار می رود، هرچند عوامل ساختواژی نیز در انتخاب آن دخیل هستند.
١. مقدمه بررسی ابعاد مختلف فرآیندهای مرتبط با سطح واژ- واجی ١ و بررسی محدودیت های واجآرایی بر میزان زایایی وندهای زبان فارسی موضوعاتی هستند که کمتر مورد توجه قرار گرفته اند و در بیشتر پژوهش های انجامشده در این زمینه فقط به ذکر موارد کلی اکتفا شده است ؛ ازجمله شقاقی در تبیین محدودیت های آوایی تأثیرگذار بر میزان زایایی می نویسد: ساختار واجی ، هجایی و جایگاه تکیة بعضی از پایه ها مانع از اتصال بعضی وندها به آنها می شود.
کدام واکه ها هستة هجاهای متعلق به وندهای زایاتر را تشکیل می دهند؟ در این تحقیق افعال بسیط زبان فارسی که بنابر فهرست گردآوریشده توسط طباطبایی (١٣٧٦)، در مجموع ٤٨٧ فعل هستند و مشتق های فعلی حاصل از آنها که ١٧٤٦ واژة مشتق هستند، بررسی می شوند.
صادقی (١٣٧٢) نیز فرایند ساخت فعل های جعلی مانند آنچه لازار در مثال ضبطیدن موردنظر قرار داده و دلایل احتمالی محدودیت تعداد افعال بسیط در زبان فارسی را بررسی کرده است .
در مقاله حاضر، ضمن بررسی اجمالی مفهوم زایایی ٥ در عملکرد وندهای اشتقاقی ، وجود رابطة احتمالی بین ساخت هجایی پسوندهای فعل افزای زبان فارسی با میزان زایایی این وندها را بررسی می کنیم .
در این مقاله نیز ملاک زایایی وندهای اشتقاقی فعل افزای زبان فارسی ، تعداد مشتق های تولیدشده توسط آنها است .